सेंट्रल डिपॉझिटरी सर्वि्हसेस (इंडिया) लिमिटेड वि. दक्षा नरेंद्र भावसार
निक्षेपागार दायित्व : निक्षेपागार कायद्याच्या कलम १६ अंतर्गत डीपीच्या फसव्या गैरवापरासाठी सीडीएसएल गुंतवणूकदाराला नुकसानभरपाई देण्यास जबाबदार आहे.
न्यायालय :- मुंबई उच्च न्यायालय
उद्धरण :- 2025:BHC-OS:22899
तारीख :- ०१-१२-२०२५
कायद्यांची सूची
The Arbitration and Conciliation Act, 1996; The Companies Act, 1956; The Securities and Exchange Board of India Act, 1992; The Depositories Act, 1996; Securities and Exchange Board of India (Depositories and Participants) Regulations, 2018; CDSL Bye-laws
खटला संक्षिप्त
- तथ्ये :- प्रतिवादी क्रमांक १, एक निष्क्रिय गुंतवणूकदार, यांनी सेंट्रल डिपॉझिटरी सर्वि्हसेस (इंडिया) लिमिटेड (सीडीएसएल) च्या स्टॉक ब्रोकर आणि डिपॉझिटरी पार्टिसिपंट (डीपी) असलेल्या बीआरएचमध्ये डीमॅट खाते उघडले. बीआरएचने मुखत्यारपत्र (पीओए) चा गैरवापर करून प्रतिवादी क्रमांक १ चे समभाग त्यांच्या स्वतःच्या व्यापार सदस्य/शोधन सदस्य (टीएम/सीएम) खात्यांमध्ये हस्तांतरित केले आणि नंतर कर्जासाठी एचडीएफसी बँकेकडे हे समभाग गहाण ठेवले. बीआरएचने चूक केली, ज्यामुळे एचडीएफसी बँकेला तारण ठेवलेले समभाग विकावे लागले. प्रतिवादी क्रमांक १ चा राष्ट्रीय शेअर बाजार (एनएसई) कडून भरपाईसाठीचा दावा फेटाळण्यात आला. त्यानंतर तिने सीडीएसएलविरुद्ध लवाद सुरू केला. लवाद न्यायाधिकरणाने प्रतिवादी क्रमांक १ ला नुकसानभरपाई देण्यास सीडीएसएलला जबाबदार धरले.
- प्रक्रियात्मक इतिहास :- सीडीएसएलने लवाद आणि समेट अधिनियम, १९९६ च्या कलम ३४ अंतर्गत याचिका दाखल केली, ज्यामध्ये लवाद निवाड्याला आव्हान दिले. मुंबई उच्च न्यायालय या याचिकेवर सुनावणी करत आहे.
- मुद्दे :- डिपॉझिटरीज अधिनियम, १९९६ च्या कलम १६ अंतर्गत, सीडीएसएल, एक निक्षेपागार म्हणून, प्रतिवादी क्रमांक १ ला दलाल आणि डीपी म्हणून काम करणाऱ्या बीआरएचच्या फसवणुकीच्या कृत्यांसाठी नुकसानभरपाई देण्यास जबाबदार आहे का? विशेषतः, जेव्हा बीआरएचने समभाग हस्तांतरित करण्यासाठी मुखत्यारपत्र चा गैरवापर केला तेव्हा त्याने डीपी म्हणून त्याच्या क्षमतेनुसार काम केले होते का?
- निर्णय :- होय, सीडीएसएल प्रतिवादी क्रमांक १ ला नुकसानभरपाई देण्यास जबाबदार आहे. उच्च न्यायालयाने लवाद न्यायाधिकरणाचा निवाडा कायम ठेवला, बीआरएचने डीपी म्हणून त्याच्या क्षमतेनुसार काम करणाऱ्या कृतींसाठी सीडीएसएल ला जबाबदार धरण्यात कोणताही विपर्यस्त निष्कर्ष किंवा अवैधता आढळली नाही. लवाद याचिका फेटाळण्यात आली.
- कारणमीमांसा :- न्यायालयाने असा युक्तिवाद केला की बीआरएचने दलाल आणि डीपी दोन्ही म्हणून दुहेरी क्षमतेने काम केले. प्रतिवादी क्रमांक १ च्या डिमॅट खात्यातून बीआरएचच्या टीएम/सीएम खात्यात समभागांचे अनधिकृत हस्तांतरण, जे गैरवापर झालेल्या मुखत्यारपत्र द्वारे सुलभ झाले, त्यात बीआरएचने डीपी म्हणून काम केले. न्यायालयाने यावर जोर दिला की डिपॉझिटरीज कायद्याच्या कलम १६ नुसार निक्षेपागार ला त्याच्या डीपीच्या निष्काळजी कृत्यांसाठी जबाबदार धरले जाते. बीआरएचने केवळ दलाल म्हणून काम केले या सीडीएसएल च्या युक्तिवादाला न्यायालयाने नाकारले, असे म्हटले की समभागांचे हस्तांतरण रोखे बाजारावरील कोणत्याही व्यापाराशी संबंधित नव्हते. न्यायालयाने २५ जुलै २०२३ च्या सेबीच्या परिपत्रकावर सीडीएसएल चा अवलंबून राहण्याचा दावा देखील फेटाळून लावला, असे म्हटले की परिपत्रक गुंतवणूकदार संरक्षण निधी (आयपीएफ) द्वारे भरपाईसाठी जबाबदाऱ्या वेगळे करण्याचा उद्देश होता आणि डिपॉझिटरीज कायद्याच्या कलम १६ अंतर्गत निक्षेपागार ची जबाबदारी कमी केली नाही.